نویسنده: دکتر مرادی
تحلیل عاملی میتواند دو صورت اکتشافی و تاییدی داشته باشد. اینکه کدام یک از این دو روش باید در تحلیل عاملی به کار رود مبتنی بر هدف تحلیل داده هاست.
تحلیل اکتشافی(Exploratory factor analysis):
پژوهشگر به دنبال بررسی دادههای تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخصها و نیز روابط بین آنهاست و این کار را بدون تحمیل هر گونه مدل معینی انجام میدهد. به بیان دیگرتحلیل اکتشافی(Exploratory factor analysis) علاوه بر آنکه ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد میتواند ساختارساز، مدل ساز یا فرضیه ساز باشد.
تحلیل اکتشافی وقتی به کار میرود که پژوهشگر شواهد کافی قبلی و پیش تجربی برای تشکیل فرضیه درباره تعداد عاملهای زیربنایی دادهها نداشته و به واقع مایل باشد درباره تعیین تعداد یا ماهیت عاملهایی که همپراشی بین متغیرها را توجیه میکنند دادهها را بکاود. بنابر این تحلیل اکتشافی بیشتر به عنوان یک روش تدوین و تولید تئوری و نه یک روش آزمون تئوری در نظر گرفته میشود.
تحلیل عاملی اکتشافی روشی است که اغلب برای کشف و اندازه گیری منابع مکنون پراش و همپراش در اندازه گیریهای مشاهده شده به کار میرود. پژوهشگران به این واقعیت پی برده اند که تحلیل عاملی اکتشافی میتواند در مراحل اولیه تجربه یا پرورش تستها کاملا مفید باشد. توانشهای ذهنی نخستین ترستون ، ساختار هوش گیلفورد نمونههای خوبی برای این مطلب میباشد. اما هر چه دانش بیشتری درباره طبیعت اندازه گیریهای روانی و اجتماعی به دست آید ممکن است کمتر به عنوان یک ابزار مفید به کار رود و حتی ممکن است بازدارنده نیز باشد.
از سوی دیگر بیشتر مطالعات ممکن است تا حدی هم اکتشافی و هم تاییدی باشند زیرا شامل متغیر معلوم و تعدادی متغیر مجهولاند. متغیرهای معلوم را باید با دقت زیادی انتخاب کرد تا حتی الامکان درباره متغیرهای نامعلومی که استخراج میشود اطلاعات بیشتری فراهم اید. مطلوب آن است که فرضیه ای که از طریق روشهای تحلیل اکتشافی تدوین میشود از طریق قرار گرفتن در معرض روشهای آماری دقیقتر تایید یا رد شود. تحلیل اکتشافی نیازمند نمونههایی با حجم بسیار زیاد میباشد.
تحلیل عاملی تاییدی(Confirmatory factor analysis):
پژوهشگر به دنبال تهیه مدلی است که فرض میشود دادههای تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتا اندک، توصیف تبیین یا توجیه میکند. این مدل مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده هاست که میتواند به شکل: 1) یک تئوری یا فرضیه 2) یک طرح طبقه بندی کننده معین برای گویهها یا پاره تستها در انطباق با ویژگیهای عینی شکل و محتوا ، 3)شرایط معلوم تجربی و یا 4) دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره دادههای وسیع باشد.
تمایز مهم روشهای تحلیل اکتشافی و تاییدی در این است که روش اکتشافی با صرفهترین روش تبیین واریانس مشترک زیربنایی یک ماتریس همبستگی را مشخص میکند. در حالی که روشهای تاییدی (آزمون فرضیه) تعیین میکنند که دادهها با یک ساختار عاملی معین (که در فرضیه آمده) هماهنگ اند یا نه.