مقاله پژوهشی پیرامون عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه

مقاله پژوهشی پیرامون عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه (R & D )
 مطالعه موردي پژوهشكده بيوتكنولوژي سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران
دكتر سيد رضا سلامي ، داوود شفيعي پور

چكيده
فن آوري يكي از عوامل اساسي توسعه اقتصادي هر كشور است. امروزه انتخاب فن آوري هاي مناسب جهت توسعه اقتصادي، رفع نيازهاي اساسي كشور و برنامه ريزي به منظور كاربردي  كردن آن از اهميت به سزايي برخوردار است. فن آوري هاي مهم متعددي وجود دارد وليكن هفت فن آوري نوين دانش مدار(شامل مواد جديد، بيوتكنولوژي، نانوتكنولوژي، مخابرات، فناوري اطلاعات، روباتها و هوانوردي) به عنوان علوم استراتزيك قرن بيشتر مورد توجه برنامه ريزان توسعه قرار گرفته است. بيوتكنولوژي (بهره برداري از فرايندهاي زيستي يا فراورده هاي آن جهت توليد محصولات يا ارايه خدمات) يكي از فن آوري هاي مهم و آينده ساز جوامع بشري است. بنابراين گرچه درصد سرمايه گذاري در تحقيق و توسعه از درامد ناخالص ملي يكي از مهمترين معيارهاي توسعه اقتصادي هر كشور محسوب مي شود ولي گسترش و ارتقا فعاليت هاي تحقيق وتوسعه مستلزم شناسايي عوامل موثر بر فرايند تحقيق و توسعه، طراحي سياست ها و مكانيزم هاي اثربخشي اين قبيل فعاليت ها است. در اين مقاله عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه در پژوهشكده بيوتكنولوژي- سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي ايران شناسايي، اولويت بندي و پيشنهاداتي جهت ارتقا سطح اثربخشي آن واحد ارائه مي گردد.                      
 
مقدمه
تحقيق و توسعه (R&D  )  امروزه مهمترين عامل توسعه اقتصادي و رمز موفقيت بنگاه هاي اقتصادي و كشورها در عرصه رقابت جهاني در تجارت و اقتصاد شناخته شده است .اقتصاددانان بر اين باورند كه علم و تكنولوژي  به عنوان ابزاري مؤثر و قوي مي تواند  نقش كليدي  در فرايند توسعه ايفا كند.در دنياي حاضر  كشورهايي در زمره كشورهاي توسعه يافته  محسوب مي شوند كه از سطح بالاي علم و تكنولوژي برخوردار باشند.از اين رو بسياري از محصولات ،روشها ، ابزارها و تكنولوژي هاي پيشرفته ناشي از توسعه و پيشرفت اين كشورها در عرصه علم و تكنولوژي است ودر طرف مقابل ،كشورهاي در حال توسعه و عقب افتاده وجود دارند كه همگي در سطح پاييني از علم و تكنولوژي قرار گرفته اند. با مطالعاتي كه اقتصاددانان بر روي كشورهاي پيشرفته انجام داده اند مشخص شده است كه نرخ بالاي رشد در اين كشورها در اثر كاربرد وسيع بسياري از نوآوري هاي تكنولوژيكي صورت گرفته است . مبناي اين نوآوري هاي تكنولوژيكي ، پيشرفت سريع در زمينة ذخيره كردن دانش علمي و افزودن بر ذخيره دانش علمي به كمك ثروت اضافي در حال افزايش است(موحدي سبحاني،1374).
 رشد و موفقيت بنگاه ها با ارتقاي سطح تكنولوژي  امكان پذير است ، چون سطح تكنولوژي  در واحد تحقيق و توسعه ارتقاء پيدا مي كند  لذا سرمايه گذاري درواحد تحقيق و توسعه مي تواند نقش به سزايي در موفقيت بنگاه ها داشته باشد. براي آنكه سرمايه گذاري درواحد تحقيق و توسعه  موجب رشد بنگاه ها بشود ، بايد سيستمي مدون براي مديريت فعاليتهاي تحقيق و توسعه وجود داشته باشد. اين سيستم با برنامه ريزي و سازماندهي فعاليت هاي تحقيقاتي موجب خواهد شد علاوه بر آنكه سرمايه گذاري در تحقيق و توسعه داراي بازده مطلوب باشد مقدمات افزايش رشد آينده بنگاه نيز فراهم گردد(موسسه عالي پژوهش در برنامه ريزي و توسعه، 1375).

ضرورت و اهميت تحقيق و توسعه  در بنگاه هاي اقتصادي
طبق تعريف يونسكو، تحقيق و توسعه در حقيقت انجام هر كار خلاق و نظام يافته به منظور توسعه ذخيره علمي از جمله دانش انساني، فرهنگي، اجتماعي و استفاده از اين دانش براي اختراع(طرح) كاربردهاي جديد است(مهدوي،1380). در طول حيات يك بنگاه با گذشت زمان ، پارامترهاي داخلي و خارجي بنگاه نيز تغيير مي كند، اين تغييرات مي تواند باعث كاهش طول عمر محصول ، كارا نبودن تكنولوژي ساخت و توليد ، تغيير در الگوي مصرف جامعه ، افزايش رقابت بين المللي و غيره باشد. بقاي بنگاه ها در  دنياي رقابتي امروزوابسته به قابليت شان در پيش بيني نيازهاي آينده، پيش بيني رشد تكنولوژي و قدرت نوآوري شان در محصولات فرايندهاي جديد و يا بهبود محصولات موجود جهت افزايش كارايي و كاهش هزينه هاي تمام شده براي دستيابي به بازارهاي جديد و نهايتاً افزايش توان رقابت است و از آنجايي كه تحقيق و توسعه با شناسايي عوامل تغيير و پيش بيني مشكلات آينده ، با بكار گيري نيروهاي خلاق و هماهنگي فعاليت هاي نوآورانه سعي در توسعه بنگاه دارد ، بنابراين يك مكانيزم داخلي رشد است (ديويس، 1373). پيرسون   در مورد نقش و اهميت تحقيق و توسعه  در موفقيت بنگاه هاي اقتصادي  مي گويد: تحقيق و توسعه سهم مهمي در تحقق اهداف سازماني دارد، محيطي  پرتحرك و برانگيزاننده رافراهم مي كند كه در آن افراد مي توانند رشد كرده و نيازهاي فني و شخصي خود را تأمين نمايند(كرمانشاه،1370).هلمفلد   بيان مي كند: اهميت تحقيق و توسعه  به حدي است كه  امروزه بنگا ه هاي آمريكايي براي بهتر شدن وضعيت رقابتي و ارتقاء مجدد سهم بازار توجه خاصي به آن پيدا كرده اند(ويلد ،1990).  بنابراين در دنياي رقابتي امروز موفقيت بنگاه هاي اقتصادي مرهون سرمايه گذاري اصولي درتحقيق و توسعه براي فعاليت هاي نو آورانه است ، از اين رو اكثر بنگاه ها درصدي از فروش يا سرمايه در گردش خود را صرف هزينه هاي تحقيق و توسعه مي كنند مثلا شركت اسرام   ‹‹ دومين توليد كننده بزرك لامپ در جهان ›› 5% درامد حاصل از فروش محصولات خود رابه بخش تحقيق و توسعه اختصاص داده است و اين در حالي است كه 40% درامد حاصل از فروش خود را نيز از نتايج  آن بخش  بدست مي آورد( Osram.com).

عوامل كلان مؤثر بر اثر بخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه
تحقيقات متعددي بر روي عوامل موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه صورت گرفته است كه در نهايت منجر به طبقه بندي عوامل به دو دسته عوامل درون سازماني و برون سازماني به شرح ذيل شده است.
الف) عوامل درون سازماني
1- مديريت                      4 – امكانات و تجهيزات تحقيق
2- نيروي محقق                     5- تكنولوژي اطلاعات
3- فرهنگ سازماني                 6- سرمايه گذاري
ب ) عوامل برون سازماني
1- عوامل جهاني ، روابط منطقه اي و بين المللي
2- سياستها ي دولت در سطح ملي و در سطح صنعت
3- موقعيت رقابتي صنعت
4- عوامل غير قابل كنترل
به طور كلي موضع سازمان در مقابل عوامل درون سازماني، كنشي و در مقابل عوامل برون سازماني واكنشي است. اصولا تغيير عوامل برون سازماني توسط مديريت سازمان دشوار و جهت بهره گيري از آنها لازم است استراتژي هاي مناسبي اتخاذ گردد. با توجه به اين كه عوامل برون سازماني به طور غير مستقيم با تحت كنترل قرار دادن عوامل درون سازماني كنترل مي شوندومديريت كنترل بيشتري بر آن عوامل دارد(محمديان، 1379). لذا در اين تحقيق منحصرا به شناسايي عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه پرداخته مي شود.

عوامل درون سازماني مؤثر بر اثر بخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه
الف) مديريت
 تحقيقات نشان داده است افراد باشخصيت هاي گوناگون مي توانند به صورت مديران اثر بخش واحدهاي تحقيق و توسعه در آيند. مديران اثربخش در حقيقت همان ويژگي هايي را دارند كه كاركنان اثر بخش دارنديعني از ديدگاه باز و انعطاف پذير برخوردار بوده، هدف گرا، مشاركت پذير، خلاق و نوآور، برنامه ريز، تحليل گر، متعهد به سازمان و ارزش هاي اخلاقي، طرفدار تخصص و شايسته سالاري، داراي استقلال ذهني ، داراي اعتماد به نفس بالا  توام با واقع بيني مي باشد(علي احمدي، 1377).
                                       
ب) نيروي محقق
 مهم‌ترين منبعي كه يك سازمان پژوهشي در اختيار  دارد، خزانة علمي‌آن است. هيچ سازماني بدون داشتن استعدادها، ذهنيت‌ها و تصورات كنجكاوانة افراد آن نمي‌تواند دانش نوين مهمي را ‌توليد كند وتنها جوامعي در بلند مدت قرين موفقيت خواهند بود كه بتوانند منابع انساني خود را به طور صحيح پرورش دهند. اصولا   شناخت و تجزيه و تحليل خصوصيات كاركنان و محققان توسط مدير واحد تحقيق و توسعه سازمان از آن جهت اهميت دارد كه مي توانددرفراهم آوردن محيطي آرام توام با رضايت و امنيت شغلي با كارايي بالا، كمك كند و از مناسب ترين سبك رهبري در روبرويي با آنها استفاده نمايد (وزيري، 1368). خلاصه كلام ، تنها سرمايه گذاري كه هرگز مستهلك نمي شود بلكه بر بازده آن افزوده مي شود سرمايه گذاري در بخش نيروي انساني مي باشد و كشور ماكمتر به اين موضوع توجه نموده است.(علي احمدي، 1377).
 
ج) فرهنگ سازماني
در كشورهاي توسعه نيافته به دليل مشخص نبودن اهميت و ضرورت تحقيق از نظر توسعه اقتصادي، محققان از تأمين مادي، منزلت اجتماعي و ارزش لازم برخوردار نيستند(علي احمدي، 1377). از نقطه نظر استراتژيك فرهنگ والاي سازماني مي تواند شكاف موجود  بين مسيرهاي رسمي و نحوه انجام امور را تقليل و بر توانايي سازمان در اجراي طرح ها ومقاصد خويش (بويژه هنگامي كه طرح پيشنهادي در زمينه تغيير جهت گيري استراتژيك باشد) بيفزايد (وزيري، 1368). جهت نيل به هدف والاي ارتقاء فعاليت هاي تحقيق و توسعه، بهبود مديريت آن واحدها و نيز عموميت بخشيدن به روحية تحقيق و توسعه ميان آحاد مختلف جامعه لازم است فرهنگ تحقيق و توسعه و الزام و ضرورت تحقيق در همة زمينه‌هاي اقتصادي، اجتماعي و … براي همگان روشن شده ودستيابي به علم براي به كارگيري صحيح از تكنولوژي و زنده نگه داشتن آن، بايد به عنوان فرهنگ، در مراكز آموزشي و صنعتي، استقرار يابد (علي احمدي، 1377).
                                                        
د) امكانات و تجهيزات تحقيق
 منظور از امكانات وتجهيزات كليه عواملي است كه يا براي انجام فعاليت هاي تحقيق و توسعه لازم است و يا وجود آنها موجب تسهيل ايجاد فعاليت واحد تحقيق و توسعه مي‌گردد. ابزار تحقيق، فضاي مناسب، كتاب و نشريات تخصصي و بخصوص ارتباطات علمي‌از جمله مهمترين عوامل مؤثر بر اثربخشي فعاليتهاي تحقيق و توسعه در اين بعد است. همچنين مطمئنا هيچ سازماني فاقد همه شرايط و نيز واجد همه آنها نيست بلكه در موقعيتهاي مختلف درجاتي از شرايط فوق الذكر را دارا مي‌باشد.كشور ما هم اكنون با كمبود شديد فضاي تحقيقات، تجهيزات، كتب و نشريات علمي‌و تخصصي روبرو است. همچنين نيز بيشتر آن تجهيزات كه داريم نيز نيازمند ترميم و سرمايه‌گذاري جدي در اين بخش است. نداشتن سازمان قوي مسئول تحقيقات، عدم ارتباط ميان دانشگاه ها، مراكز تحقيقاتي، دستگاه‌هاي اجرايي و مصرف كنندة نتايج تحقيق، همه و همه باعث شده كه انگيزه تحقيق و اقدامات ريشه‌اي در اين زمينه منتفي گردد(حاجي حسيني، 1380).

ه) تكنولوژي اطلاعات
امروزه در اغلب سازمان هاي موفق بين‌المللي، اين آگاهي ايجاد شده كه محصول واقعي در امر تحقيق و توسعه، اطلاعات و دانش فني و فرآيند اصلي در مديريت تحقيقات فرآيند ارتباطات درون و برون سازماني است. در چنين فرآيندي  نقش يك مدير موفق مي تواند رهبري و ايجاد هماهنگي براي تسريع جريان مفيد اطلاعات وهمچنين ايجاد ارتباطات مؤثر بين بخش تحقيقات و ساير بخش‌هاي سازمان ‌باشد. واحد تحقيق و توسعه بايد علاوه بر كنترل اطلاعات به صورت افقي و عمودي با تكيه بر تخصص و تجربه خودبه پردازش داده‌ها، فرضيه ها وتبديل آنها به اطلاعات و دانش فني مفيد بپردازد.(مليحي، 1379).
و) سرمايه‌گذاري
يكي ديگر از عوامل درون سازماني مؤثر بر اثر بخشي فعاليت هاي تحقيق وتوسعه سرمايه‌گذاري مي‌باشد. سرمايه‌گذاري در تحقيق و توسعه اعم از نيروي انساني، تجهيزات فني و آزمايشگاهي و … مهمترين عامل شناخته شده در توسعه صنعتي و رشد اقتصادي كشورها محسوب مي گردد.همچنين كشورهاي مختلف با توجه به شرايط خاص خود راه‌هاي متفاوتي را در تحقيقات صنعتي خود تجربه كرده‌اند مثلا ارتباط تنگاتنگ سازمان هاي تحقيقات صنعتي ، صنايع ودانشگاههاي بزرگ درايالات متحده آمريكا باعث رشد صنعتي و افزايش قدرت برتري اين كشور در بازار شده درحالي كه تجربة ژاپن حاكي از حمايت وسيع دولت از صنايع در امر تحقيق و توسعه صنعتي مي باشد(حائري، 1380).

روش تحقيق
 با توجه به اهداف و ماهيت تحقيق كه به منظور شناسايي عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه صورت گرفته است از روش تحقيق توصيفي بهره گرفته شده است. براي جمع آوري اطلاعات و داده هاي مورد نياز متخصصان و كارشناسان واحد تحقيق و توسعه پژوهشكده بيوتكنولوژي – سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران به عنوان جامعه آماري و به دليل محدود بودن تعداد متخصصان و كارشناسان آن واحد نمونه آماري برابر با جامعه آماري در نظر گرفته شد. به منظور شناسايي عوامل درون سازماني از روش هاي ميداني(مشاهدات مستقيم، بررسي مستندات و مصاحبه هاي آزاد) و جهت اولويت بندي(تعيين درجه اثربخشي)آنها از روش پرسشنامه اي استفاده گرديد.
 در حقيقت ابزار سنجش و انتخاب عوامل موثر پرسشنامه است. پرسشنامه مورد استفاده حاوي 34 سوال بسته در دو بخش الف) خصوصيات فردي مديريت واحد تحقيق و توسعه(14 پرسش) و ب) ساير عوامل موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه(20 پرسش)است. به منظور شناسايي مسائل و تنگناه هاي پژوهش، بررسي قابل فهم بودن پرسشنامه و برطرف كردن موارد ابهام، در ابتدا 10نسخه از پرسشنامه طراحي شده بين متخصصان و كارشناسان واحد تحقيق و توسعه پژوهشكده بيوتكنولوژي كه به صورت تصادفي انتخاب شده بودند، توزيع گرديد و از آنها خواسته شد ضمن پاسخگويي به سوالات موارد ابهام را ذكر نمايند. پس از دريافت پرسشنامه علاوه بر در نظر گرفتن مسائل و تنگناه هاي پژوهش و رفع نقاط ابهام، ميزان روايي و پايايي پرسشنامه نيز مورد سنجش قرار گرفت. جهت تعيين پايايي از نرم افزار كامپيوترspss  و ضريب آلفاي كرونباخ استفاده گرديد. 831/ ضريب آلفاي كرونباخ محاسبه شده است و چون مقدار آن از 50/ بيشتر است مي توان به نتايج حاصل از آن اعتماد كرد.
 به منظور تجزيه و تحليل داده هاي حاصل از پرسشنامه و اولويت بندي عوامل موثر بر اثر بخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه نخست با استفاده از روش هاي آمار توصيفي نتايج حاصل از پرسشنامه و مصاحبه تشريح و در ادامه از روش آزمون ناپارامتري فريدمن جهت اولويت بندي عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه استفاده گرديد.

نتايج تحقيق
الف) نتايج مربوط به خصوصيات فردي مديريت
 بر طبق نتايج حاصله از پرسشنامه، مسئوليت پذيري و تعهد كاري با وزن 95/9 و معلومات تخصصي(نظري) با وزن 11/9 مهم ترين عوامل موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه در بعد خصوصيات فردي مديريت است. اگرچه دانش و معلومات تخصصي مديريت در تمام پژوهشكده ها به طور عام حائز اهميت است ولي در پژوهشكده بيوتكنولوژي به طور خاص از اهميت بسيار زيادي برخوردار و لازم است كه مدير با آخرين تئوري ها و دستاوردهاي علمي روز مجهز باشد. البته نظر اين نيست كه مدير خود همه مطالب فني در حوزه تخصصي راتا حد جزئيات دانسته و اجرا نمايد بلكه بايد وسعت ديدي داشته باشد تا بتواند افراد با كيفيت بالا را در جايگاه هاي خود بكار گرفته ونيز از نظرات آنها براي پيشرفت كار استفاده نمايد.
 سومين اولويت، اعتقاد مديريت به كار گروهي(مديريت مشاركتي) است. قدرت تصميم گيري، وسعت نظر، توان پردازش اطلاعات، اعتماد به نفس، روحيه پشتكار، شناخت منابع انساني، مهارت برقراري ارتباط با ديگران، تجربه، انعطاف پذيري و ريسك پذيري به ترتيب اهميت از ديگر عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه در بعد خصوصيات فردي مديريت است. در (جدول ضميمه 1-1) به طور خلاصه نتايج رتبه بندي عوامل خصوصيات فردي مديريت واحد تحقيق و توسعه ارائه گرديده است.

ب) نتايج مربوط به ساير عوامل درون سازماني موثربر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه
 حمايت مديران عالي پژوهشكده از فعاليت هاي تحقيق و توسعه با وزن 95/15 مهمترين عامل موثر بر اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه در بعد ساير عوامل درون سازماني موثر است . از آنجا كه در سلسله مراتب سازماني، مديران عالي پژوهشكده بالاترين جايگاه را داشته و اتخاذ هر گونه استراتژي و تصميم گيري بر عهده آنهاست، لذا اين عامل به عنوان با اهميت ترين عامل وهمچنين ساير عوامل نيز به نوعي متاثر از اين عامل محسوب مي شوند.
رضايت شغلي كاركنان با وزن 91/12 دومين اولويت مي باشد.به طور كلي عوامل رضايت شغلي به سه دسته عوامل سازماني،گروهي و شخصي تقسيم مي شود. در بعد سازماني عواملي چون حقوق و دستمزد، فرصت ارتقا، ماهيت كار، شرايط كاري، خط مشيها و سياست هاي سازماني، در بعد گروهي، همكاران، مديران و سرپرستان و در بعد شخصي، طرز تلقي، نيازها و اشتياق كاركنان بيشتر نمود پيدا مي كند.
مقررات پرسنلي مناسب، تدوين ضوابط احراز مشاغل و رعايت شايسته سالاري سومين اولويت و فرهنگ كار گروهي ، توانمندي، تعاون و همبستگي، تخصيص بودجه، امنيت شغلي ، برنامه ريزي استراتژيك، امكان سنجي فني _ اقتصادي و اجتماعي، سابقه موفق كاري، سيستم پاداش دهي، آزادي عمل، ثبات مديريت، دوره هاي آموزشي، كنترل پروژه، تبادل اطلاعات، تامين تسهيلات، تيم شناسايي حل مسائل و حضور تمام وقت مديريت ازجمله سايرعوامل درون سازماني موثر براثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه درپژوهشكده بيوتكنولوژي مي باشد.در جدول (ضميمه 2-1) به طور خلاصه نتايج رتبه بندي ساير عوامل درون سازماني موثر بر اثربخشي واحد تحقيق و توسعه ارائه شده است.

پيشنهادات
 با توجه به نتايج حاصل از پژوهش صورت گرفته، به منظور ارتقا اثربخشي فعاليت هاي تحقيق و توسعه در سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران پيشنهاداتي به شرح ذيل ارائه مي گردد:
1-    برقراري دوره هاي آموزشي به منظور به روز رساني دانش نظري و آشنايي با آخرين دستاوردهاي تحقيقاتي.
2-    تدوين آيين نامه ها و ظوابط استخدامي مناسب به منظور امكان جذب پرسنل كارامد و اثربخش.
3-    اشاعه، ترويج و تشويق فرهنگ كار گروهي و فرهنگ حامي تحقيق و توسعه.
4-    استفاده از شيوه هاي نوين ارتباطي مانند رايانه جهت افزايش سرعت و دقت دربرقراري ارتباط و انتقال  اطلاعات.
5-    تدوين استراتژي هاي مناسب جهت تحقق اهداف سازماني.
 
منابع و مآخذ
1. حاجي حسيني، مجتبي، اثربخشي و كارآيي طرح هاي تحقيقات صنعتي، مجموعه مقالات سومين همايش بين‌المللي مراكز تحقيق و توسعه صنايع و معادن، وزارت صنايع و معادن، تهران، 1380.
2. حائري، اميد، واحدهاي تحقيق و توسعه، حلقه‌هاي زنجيره تحقيقات ملي، مجموعه مقالات سومين همايش بين‌المللي مراكز تحقيق و توسعه صنايع و معادن، وزارت صنايع و معادن، تهران، 1380.
 3. شبلي، خالد، مديريت تحقيق و توسعه، تهران، سازمان مديريت صنعتي، 1375.
4. ديويس، استانلي، مديريت فرهنگ سازماني، ترجمه ميرسپاسي و معتمد گرجي، پريچهر، تهران، انتشارات مرواريد، 1373.
5. علي احمدي، عليرضا، مديريت تحقيق تا توسعه تكنولوژي، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامي، تهران، 1377.
6. مليحي، فرخ، مديريت مؤثر اطلاعات : عامل مهم در موفقيت طرح هاي تحقيقاتي، مركز آموزش و تحقيقات صنعتي ايران، 1379.
7. محمديان، علي جعفر، تجزيه و تحليل عوامل موثر بر اثربخشي برنامه ريزي در ادارات كل امور اقتصادي و دارايي استان هاي ايلام و لرستان و مقايسه آنها با هم، پايان نامه كارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي، 1379.
8. موحدي سبحاني، فرزاد، طراحي سيستم تحقيق و توسعه در شركت هاي بزرگ، پايان نامه كارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه تربيت مدرس، 1374.
9. موسسه عالي پژوهش در برنامه ريزي و توسعه، طرح تفصيلي موانع توسعه در ايران،شبيه سازي نقش تحقيق و توسعه در فرايند توسعه، تهران، 1368.
10. مهدوي، محمد نقي، فرهنگ توصيفي تكنولوژي، انتشارات چاپار، 1380.
11. وزيري، بزرگمهر، نقش جامعه، نشست هاي علمي و ساختارهاي تحقيقاتي در تحقيق و توسعه صنعتي، مجموعه مقالات سمينار تحقيق و توسعه، تهران، 1368.
12.Wild, Ray; Technology And Management; Cassell, 1990.