مقاله آموزشی پژوهشی پیرامون خلاقیت در سازمان
چکیده
در دنیای رقابتی و پر ریسک امروز اگر ما نتوانیم خود را با سیر شتابان تحولات سازگار سازیم و دانش ، محصول یا خدمت جدیدی برای عرضه نداشته باشیم ، دچار زوال خواهیم شد . تولید دانش و فناوری دستاورد خلاقیت و نوآوری است .
از دلایل عدم بروز خلاقیت در سازمان ها ، نبود یک سیستم مدون جهت آموزش خلاقیت ، عدم وجود محیط سازمانی مناسب برای ایجاد خلاقیت و مدیریت نامناسب خلاقیت می باشد. برای تبدیل سازمان به یک سازمان خلاق و نوآور نیاز به ارائه روش ها و راهکارها و تدوین الگوی مناسب و بومی حس می شود . بر این اساس در این پژوهش با مطالعه گسترده مبانی تئوری ، کتب و مقالات مربوطه و با بررسی الگوهای موجود تجربه شده در سازمان های سرآمد و سازمان های داخلی و حذف مشترکات ، راهکارهایی برای ایجاد خلاقیت فردی ، گروهی و سازمانی ارائه شده و تکنیک های خلاقیت مورد استفاده در هر کدام مشخص گردید و موانع ایجاد خلاقیت در هر مورد ذکر شد ، نقش های مدیریت نیز در پرورش خلاقیت تبیین شد و در نهایت مدلی جهت ایجاد خلاقیت و نظام مند کردن آن بر طبق اجزاء و عوامل خلاقیت ارائه گردید .
در قسمت ضمیمه کلیه تکنیک های پرکاربرد و مهم خلاقیت همراه با شرح مختصری از آنها به این مقاله اضافه گردید .
لغات و کلمات کلیدی
خلاقیت ، نوآوری ، خلاقیت فردی ، خلاقیت گروهی ، خلاقیت سازمانی ، تکنیک های خلاقیت
مقدمه
خلاقيت ميلي ذاتي است كه در وجود انسان به وديعه نهاده شده و انسان مظهر خلاقيت الهي است (مطهري، 1372) . تحولات پرشتاب جهاني در عرصه علم و صنعت، جوامع بشري را بر آن داشته تا با نگرشي جديد به دارايي هاي غير عيني، در صدد افزايش توانايي هايي خود براي همگامي با اين تغييرات باشد. در حقيقت سكون و بي حركتي در دنياي متغير امروز چه برای یک سازمان و چه برای یک کشور در هر اندازه که باشد، نتیجه ای جز نابودی به همراه نخواهد داشت. امروزه خلاقيت و نو آوري نه به عنوان يك نياز بلكه به عنوان شرط بقاء هر سازمان یا جامعه تلقي گرديده و بر آموزش و كسب مهارت هاي لازم در بكارگيري اين استعداد ويژه بشري تاكيد بسياري شده است.” كليدي ترين مساله در جامعه ما و تمام جوامع در حال توسعه ،خلاقيت است .يعني مساله اي كه با آن درست برخورد نشده است .خلاقيت نه ژنتيكي است و نه مربوط به نژادي خاص، بلكه اكتسابي است. حتي در كشور هاي پيشرفته نيز اگر سيستم هاي خلاق آنها از كار بيافتد، از رقابت ها عقب مي افتند و نابود مي شوند لذا تنها راه نجات كشورهاي در حال توسعه خلاقيت است و راه ديگري ندارند.”(خوشنویس 1387)
بديهي است براي همگامي يا اين تحولات، ارائه ايده ها و نظريه هاي جديد و باز سازي علوم مختلف امري اجتناب ناپذيرمي باشد و خلاقيت ( عليرغم قدمت تاريخي آن ) به عنوان شاخه اي جديد در علوم بشري به معناي مجموعه توانايي ها و خصيصه هايي كه منجر به ارائه كيفيت هاي تازه اي از مفاهيم و معاني گرديده و منشاء ابتكارات و نوآوري ها مي باشد مطرح است. خلاقيت از جنس تفكر بوده و يك توانايي محسوب مي گردد، در نتيجه قابل پرورش يافتن و يا در صورت عدم توجه، محكوم به تحليل رفتن است.
مقصود از آموزش خلاقيت، پي بردن افراد به ذاتي بودن آن در عين حال تاثير پذيري شگرف آن از محيط اطراف و امكان پرورش آن در تمامي انسان ها بدون در نظر گرفتن سن، جنس، تحصيلات و يا شغل مي باشد.
این مقاله با هدف آشنايي گروه هدف با مفاهيم هوش وخلاقيت، عوامل موثر بر خلاقيت، ويژگي هاي افراد خلاق و مدیران خلاق ، خلاقیت فردی ،گروهی و سازمانی ،نقش سازمان و مدیران در قبال ایجاد خلاقیت و موانع خلاقيت و راههای مقابله با آن ، ضمن تاكيد بسيار بر فعاليت هاي گروهي ، به معرفي تكنيك هاي مختلف پرورش خلاقيت پرداخته و بكارگيري اين تكنيك ها را در فعاليت هاي فردی وگروهي شرح می دهد.
اهداف مورد نظر در نگارش این مقاله به صورت زیر می باشد :
1 -آشنایی با ضرورت بکارگیری نیروی خلاق چه از نظر فردی و چه از نظر سازمانی ؛
2- شناخت كافي نسبت به مفاهيم هوش و خلاقيت وتفاوت بين اين دو كسب نمايند؛
3- با عوامل موثر بر خلاقيت، باور هاي غلط نسبت به اين عوامل و ويژگي هاي افراد خلاق آشناگردند؛
4- آگاهی از موانع موجود در بروز و يا افزايش استعداد خلاقيت ؛
5- شناخت و بكارگيري تكنيك هاي موجود پرورش خلاقيت ؛
6- آگاهی مدیران از راهکارهای ایجاد خلاقیت در سازمان و خصوصیات مدیران خلاق؛
7- نظامند کردن فعالیت های مرتبط با خلاقیت در سازمان و ارائه مدل؛
ضرورت و اهمیت خلاقیت و نوآوری
الف: نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری از جنبه فردی
1- خلاقیت و نوآوری عامل رشد و شکوفایی استعداد ها و سوق دهنده به سوی خود شکوفایی ؛
2- خلاقیت و نوآوری عامل موفقیت فردی ، شغلی و اجتماعی ؛
ب: نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری از جنبه سازمانی
1- خلاقیت و نوآوری عامل پیدایش سازمان ، تولیدات و خدمات؛
2- خلاقیت و نوآوری عامل افزایش کمیت وکیفیت تولیدات و خدمات ، تنوع تولیدات و خدمات ؛
3- خلاقیت و نوآوری عامل کاهش هزینه ها ، ضایعات و اتلاف منابع؛
4- خلاقیت و نوآوری عامل تحریک و تشویق حس رقابت ؛
5–خلاقیت و نوآوری عامل کاهش بوروکراسی اداری (کاهش پشت میزنشینی ومشوق عمل گرایی)
6- خلاقیت و نوآوری عامل افزایش انگیزش کاری کارکنان سازمان ، ارتقای سطح بهداشت روانی و رضایت شغلی کارکنان سازمان ؛
7- خلاقیت و نوآوری عامل موفقیت مجموعه مدیریت و کارکنان سازمان ، ارتقای بهره وری سازمان ،
رشد و بالندگی سازمان ؛
تعاریف خلاقیت
تعاریف متعددی راجع به خلاقیت ونوآوری ارائه شده است که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می کنیم :
خلاقیت ، آفرینش آمیزه ای بدیع برای حل تناقضات ، درقالب یک ایده است که خارج از محدوده جواب موجود قرار می گیرد ( میر میران 1384 ص 7)
خلاقیت ارائه کیفیت های تازه ای ازمفاهیم و معانی است(صمدآقایی به نقل از گیزیلین 1385ص14)
خلاقیت،شکل دادن تجربه هادر سازمان بندی های تازه است(صمدآقایی به نقل ازتیلور1385ص 14)
تعاریف نوآوری
نوآوری معرفی و کاربرد آگاهانه ایده ها برای طراحی وارایه محصولات ، یا فرآیندی جدید است که منجر به تامین نیاز افراد ، گروهها سازمانها ، یا اجتماع می شود ( West and farr 1990 ) .
نوآوری، فرآیندای ایجاد هرچیز جدیدی که برای فرد ، گروه یا سازمان ، صنعت یا اجتماع ارزش مهمی داشته باشد ( صمد آقایی 1385 ص 17 ) .
نوآوری به هر نوع فرآیند فکری گفته می شود که مسئله را به طریق مفید حل کند ( امیر حسینی 1385 ص 12 )
تفاوت خلاقیت و نوآوری
خلاقیت جنبه ذهنی ونوآوری جنبه علمی دارد و نوآوری محصول نهایی خلاقیت است ( امیر حسینی 1385 ص 14 ) . خلق یعنی ارائه ایده های جدید و ناشناخته ، ولی نوآوری می تواند محصول یا خدمت موجود را تغییر و دگرگون سازد ( میرمیران 1384 ص 17 )
تصورات قدیمی وغلط راجع به خلاقیت
1 – خلاقیت به ندرت اتفاق می افتد. 2 – خلاقیت تنها در افرادی با ضریب هوشی بالاوجود دارد. 3 – خلاقیت قابل بررسی نمی باشد. 4 – منشا خلاقیت در سمت راست مغز وجود دارد . 5– خلاقیت مرموز است . 6 – خلاقیت قابل یادگیری نمی باشد .
درمورد آموزش و یادگیری خلاقیت قابل ذکر است که اکثر افراد می توانند چگونگی بروز خلاقیت را یاد بگیرند . کلید این کار توسعه ی بعضی مهارتهای ساده و توانایی ها می باشد . طبق تئوری نورپردازی(Generativy theory) همه ی افراد به طور یکسان ، بالقوه خلاق هستند . افراد خلاق مهارتهای بخصوصی دارند ، هر شخص می تواند این مهارتها را یاد بگیرد و فرآیند خلاقیت را می توان سرعت بخشید و هدایت نمود ( رابرت اپستین 1996 ص 9 )
فرآیند خلاقیت
تا به حال مدلهای زیادی برای خلاقیت ارائه شده اما در اینجا به اولین مدل که پایه و اساس کلیه مدل هاست و آخرین مدل که مدلی تلفیقی از سایر مدل هاست اکتفا می کنیم .
مدل گراهام والاس، 1962 : این مدل شامل مراحل دوره آمادگی ، دوره خواب ( پرورش ) ، دوره روشنایی ( بصیرت ) ، دوره آزمایش و ارزش گذاری می شود ( صمد آقایی 1380 ص 1 ) .
مدل تلفیقی فرآیند خلاقیت پائول پلسک ، 1996 : این مدل را می توان به صورت شکل زیر نمایش داد :
عوامل موثر برخلاقیت ( آمابیل 1988)
الف – عوامل محیطی یا بیرونی : 1 – آزادی 2 – منابع کافی 3 – وقت کافی 4 – جو مناسب 5 – طرح تحقیق مناسب 6 – فشار( برخی فشارها می تواند محرک خلاقیت باشد )
ب – عوامل فردی یا درونی : 1 – ویژگی های شخصی متنوع 2 – خودانگیزی 3 – توانایی های شناختی 4 – تمایل به خطر کردن 5- تخصص در رشته 6 – تجارت متنوع
طبق تحیقات آمابیل وهمکارانش ، عوامل محیطی در رشد خلاقیت عامل برجسته تری از مسائل فردی است ، نکته مهم این است که سهم محیط بسیار متغیر تر است ، یعنی راحت تر می توان عوامل اجتماعی را تغییر داد تا ویژگیهای و توانایی های فرد .
آمابیل در سال 1989 مدلی برای عوامل ایجاد کننده خلاقیت ارائه داد که به صورت زیر می باشد :
برای اینکه بتوانیم خلاقیت سازمانی را افزایش دهیم ابتدا باید خلاقیت فردی و سپس خلاقیت گروهی را ارتقا بخشیم .
مهارتهای لازم برای تفکر خلاق و اثر بخش ( به صورت فردی )
1-تفکر جانبی برای یافتن فرضیات : ما اغلب اوقات تمایل به ترسیم چهارچوبی ، نامرئی در اطراف مشکلات یا موقعیت ها داریم . در حالی که ممکن است نقطه ی آغاز راه حل آنها ،خارج از چهارچوب و یا مرزهای روانی ایجاد شده قرار گرفته باشد . بنابراین باید بیاموزیم فراسوی این چهارچوب فکر کنیم .
برای تفکر جانبی شیوه هایی وجود دارد که به اختصار آنها را ذکر می کنیم ( حسینی 1387 ص 75 ) تغییر ( تغییر ساختار تنظیم مجدد اطلاعات ) ، شک و تردید ( استفاده از شیوه های چرا ) ، تعویق قضاوت ( با تأخیر در قضاوت ، فرد هر اندیشه ای را فوراً بی ارزش نخوانده و مدت بیشتری آنرا دنبال می کند که همین می تواند اندیشه های دیگری را بپرواند ) ، ایده های حاکم ( یافتن ایده های اصلی یک مطلب یا موضوع به بخشهای متعدد ، راهی موثر در جهت تغییر ساخت موضوع می باشد . ) تقسیم ( تقسیم یک مطلب یا موضوع به بخشهای متعدد راهی موثر درجهت تغییر ساخت موضوع می باشد ) ، معکوس سازی ( این روش برای رهایی از الزام درنگرش به موضوع به شیوه رایج است. )
2- استقبال از شانس و اقبال ناخوانده : در بسیاری موارد شانس واقبال عامل موفقیت است ، بعضی اختراعات نتیجه پیوند تصادفی تجربه وعلم است و اگر محدوده ی کاملی از توجه و دامنه وسیعی از انگیزه داشته باشیم ، احتمال برداشت صحیح از اتفاقات بیشتر است .
3- گوش فرا دادن به ندای درون :گاهی اوقات رویاهای شما کاملاً با اهداف مورد نظر مرتبط هستند و ممکن است یک نشانه یا ایده را در ذهن شما ایجاد کند .
4- تعلیق داوری : یعنی ایجاد موانع مصنوعی و موقتی بین تفکر خلاق از یک سو و مهارتهای پالایش ، ارزیابی ، انتقاد و قضاوت از سوی دیگر .
5- گامهای مقایسه : تفکر قیاسی یا تمثیلی ، نقش اساسی در تفکر تصویری ایفا می کند و بهترین نقطه آغاز برای فرآیند شناخت هر پدیده ناشناخته ، خارجی یا غیر طبیعی ، ارتباط آن با چیزهایی است که در حال حاضر می شناسیم .
6- تحمل ابهام : تحمل نکردن ابهام ، دشمن تفکر خلاق در حل مشکل است و دانستن زمانی که باید مسئله را مدتی به حال خود رها کنیم ، یکی از مهارتهای لازم برای تفکر خلاق است .
7- بانکداری ایده ها : مجموعه مهارت بانکداری ایده ها شامل کنجکاوی ، مشاهده ، گوش دادن ، مطالعه ، منفی و مثبت سوابق می شود . در مورد ثبت وقایع این نکته لازم به ذکر است که ما باید همیشه یک دفترچه یادداشت به همراه داشته باشیم زیرا که این عمل ابزاری حیاتی برای همه مقاصد تفکر خلاق است و چون ایده هایی که به ذهن ما می رسند و فرار هستند در یک محل ثبت گردند .
ویژگی های افراد خلاق
1- هوش سرشار 2- خود انگیختگی بارز ( آزاد اندیش ، اعتماد به نفس ، توانایی هدایت فردی ) 3- توانایی نفی 4- کنجکاو ، دقیق ، پرسشگر ، باریک بین 5- استقلال طلبی فکری 6- میان گرایی 7- اشتیاق شدید و انگیزه قوی 8- کلی نگری و یکپارچگی فکر 9- صبور ، جسور ، فکور 10- تلاشگر و منظم
تاثیر خلاقیت فردی روی سازمان
يكي از راههاي موفق موجود براي سازمانها در راستاي نوآوري و خلاقيت بيشتر، سرمايهگذاري آنها در جهت ارتقاي توانايي كاركنانشان در راستاي خلاق تر شدن می باشد .سازماني كه صرفاً با تكيه بر طرحها و نقشه هاي رفتارهاي معين و ثابت كار مي كند، يك نظام اجتماعي بسيار آسيبپذير است. امروزه ، كار بيشتر مبتني بر دانش و كمتر سخت گيرانه شده است. در اين زمينه، كاركنان مي توانند از طريق توانايي در خلق ايدههاي جديد و استفاده از اين ايده ها به عنوان بلوكهاي ساختماني براي ايجاد محصولات، خدمات و فرآيندهاي كاري جديدتر و بهتر، به ارتقاي عملكرد شركت كمك نمايند. بسياري از متخصصين و افراد آكادميك اين ديدگاه را تأييد مي كنند كه ابتكارات و نوآوريهاي فردي در رسيدن به موفقيتهاي سازماني بسيار مؤثر است.
خلاقیت گروهی
مشاركت همه جانبه و به ويژه فکري كاركنان سازمان جهت تحقق اهداف آن سازمان ضرورتي اساسي است ، چنانچه افراد خلاق و صاحب انديشه تعالي سازمان با تفكر و خلاقيت مشاركتي سازمان را ياري دهند انواع مسائل سازماني راحتتر و سريع تر حل خواهد شد. تفكر و خلاقيت مشارکتي ، موجب هم افزائي تفكر وخلاقيت تكتك افراد سازمان مي شود. لازمه توسعه اين تفكر فرهنگ سازي ، اصلاح فرهنگ سازماني و مديريت فرهنگ خلاقيت و نوآوري در سازمان مي باشد . موانعي همچون فقدان انگيزه و عدم اعتماد به كار گروهي، عدم توجه به نظرات کارکنان ، نقد ناپذيري ، محافظهكاري و مديريت مستبدانه ، از مهمترين موانع تفکر و خلاقيت مشارکتي محسوب مي گردد مهندسي مجدد فرهنگ سازماني، آموزش و فرهنگ سازي، مهندسي مجدد نظام هاي مديريتي از جمله نظام پيشنهادات، تقويت كار گروهي و تقدير از كاركنان خلاق، از جمله مهمترين راهکارهاي توسعه فرهنگ خلاقيت مشارکتي در سازمان مي باشد.(ماهوتی ،1387)
ایده پردازی گروهی
بهترین راه حل برای داشتن ایده ی خوب آن است که ایده های زیادی داشته باشیم . پس ایده پردازی گروهی یعنی جمع آوری تعداد زیادی ایده از افراد گروه ، در مدت زمانی کوتاه . این روش بر اساس عادات تفکر خلاق انفرادی پایه ریزی شده که شبکه ای از تفکر را ایجاد میکند و مزیت دیگر آن عدم تصمیم گیری سریع در مورد صحت ایده ها است و بیشتر تأکید بر کمیت ایده ها دارد در این روش افراد علاوه بر پرورش ایده خودشان ، دیگران را نیز در بهبود ایده شان یاری میدهند و یا ایده ها را برای رسیدن به ایده ای بهتر ترکیب می کنند . ( آزبورن 1939 )
کارهای لازم برای ایجاد خلاقیت و نوآوری گروهی
انتخاب افراد خلاق ( طبق ویژگی هایی که افراد خلاق مطرح شد می توان آنان را انتخاب کرد . )
تشویق و هم افزایی ( سینرژی ) خلاق گروهی : هم افزایی یا سینرژی یعنی کمک به ساخته شدن ایده های دیگران و یا بارور کردن آنها . بسیاری از ایده ها اگر به ذهن دیگری منتقل و کاشته شود ، بهتر از ذهنی که در آن جوانه زده رشد و نمو می کند .
آموزش تیم : توسعه یک سازمان نوآور با فرهنگ خلاقیت تیمی مستلزم وجود نیروی انسانی آزموده است و این آموزش ها باید در زمینه فنون و مهارتهای تفکر مثل تجزیه وتحلیل ، قدرت تصور ، ارزشیابی ، چگونگی عملکرد ذهن ، باشد .
اطلاع رسانی در زمینه های نوآوری : دادن فرصت هایی به کارکنان تا در مورد اهمیت ایده های جدید برای بهبود محصولات ، فرآیند ها و کاهش هزینه ها صحبت کنند . همچنین باید معیار انتخاب ایده ها مشخص گردد و از افراد خلاق و گروههای خلاق به طور صحیح تجلیل به عمل آید .
مدیریت تیم های خلاق
مدیران برای هدایت ورهبری بهتر تیمهای خلاق ، وظایف زیر را بر عهده دارند :
1- ایجاد و نگهداری تیم ها 2- پرورش توانایی های فردی 3- تعریف وظایف افراد در تیم ها 4- برنامه ریزی برای تیم ها 5- بکارگیری طرح های انگیزش مناسب 6- کنترل ، ارزیابی و بازنگری
موانع تفكر وخلاقيت گروهي در سازمان
1-فقدان انگيزه و عدم اعتماد : اين موضوع عامل بسيار مهمي در عدم توسعة فرهنگ مشاركت است. چنانچه انگيزه اي براي شركت افراد در يك كار گروهي براي ارائه ايده هاي مختلف وجود نداشته باشد و بدنبال آن عدم اعتماد تشديدكنندة استمرار اين وضعيت مي گردد.
2-عدم پذيرش انتقاد و عدم تحمل تضاد در سيستم : چنانچه مديران انتقادي را برنتابند هرگونه تلاش جهت وفاق جمعي بي حاصل است ، زيرا انتقاد سازنده از جمله مباني تفكر خلاق است لذا عدم پذيرش انتقاد و يا عدم تحمل تضاد و اختلاف سلايق به هيچ وجه يك سيستم را به سمت نوآوري و تفکر خلاق گروهی سوق نخواهد داد.
3=محافظه كاري و مديريت مستبدانه : چنانچه مديران ارشد و حتي مياني سازمان طرفدار حفظ وضع موجود باشند و مخالف هرگونه تغيير و تحولي باشند و از سويي اصولا تفكر حاكم برسازمان استبدادي باشد، تفكر خلاق گروهي ره به جايي نمي برد.
نقش مدير در پرورش خلاقيت
نقش مديريت در مجموعه هايی که خلاقيت و نوآوری از ضروريات و عامل اصلی است بسيارمهم و حساس است زيرا مديريت می تواند توانايی و استعداد خلاقيت و نوآوری را در افراد ايجاد ، ترويج و تشويق کند و يا رفتار و عملکرد او می تواند مانع اين امر حياتی شود. هنر مدير خلاق عبارت است از استفاده از خلاقیت دیگران و پیدا کردن ذهن های خلاق . مدیر خلاق باید فضایی بیافریند که خودش بتواند خلاق باشد و افراد سازمان را هم نیز برای خلاقیت تحریک کند و این فضا ، فضایی است که ازکار روزمره به دور است و به نحوی تفویض اختیار می کند تا هر کسی خود مشکل خودش را حل کند.برای این که افراد در سازمان به تفکر بپردازند باید محیطی ایجاد شود که در آن به نظریات و اندیشه ها امکان بروز داده شود. یکی از شیوه های بسیار مهم و پر جاذبه پرورش شخصیت انسان ها و همین طور خلاقیت و نوآوری و حتی رشد اجتماعی مشورت هستند از عقل و فکر بیشتری برخوردارند و آن که اهل آن نیستند از این امتیاز بهره ای ندارند. یک سازمان خلاق تا اندازه ای زیادی به خود کنترلی کارکنانش وابسته است. خود کنترلی خودش را درخواستن و تمایل برای ارایه ابتکار و خلاقیت به نمایش می گذارد.مدیران می توانند هر سه مولفه خلاقیت یعنی تخصص، مهارت های تفکر خلاق و انگیزش را تحت تاثیر قرار دهند.اما واقعیت آن است که تاثیر گزاری بر دو مولفه اول بسیار دشوارتر و وقت گیرتر از انگیزش درونی را می توان حتی با تغییرات جزئی در محیط سازمان به طور قابل ملاحظه ای افزایش داد.این بدان معنا نیست که مدیران باید بهبود تخصص و مهارت های تفکر خلاق را فراموش کنند.اما زمانی که اولویت بندی در اقدام مطرح می شود ، آنها باید بدانند که اقدامات موثر بر انگیزش درونی ، نتایج فوری تری را موجب خواهند شد.
خصوصیات مدیران خلاق
1- تمایل به قبول مخاطره 2- توانایی کار با ایده های ناپخته و شکل دادن به آنها 3- انعطاف پذیری در مقابل مقررات 4- توانایی پاسخ گویی سریع 5- دارا بودن انگیزه شخصی بالا و توانایی ایجاد انگیزه در دیگران
خلاقیت در سازمان ( گارت لوئیس 1384 ص 80 )
دستیابی به خلاقیت مسئله است که کلیه ی جنبه های سازمان را ، از فرهنگ تا ساختار و سیستم ، محصولات و خدمات آن ، تحت تأثیر قرار می دهد .خلاقیت یا فقدان آن مشکلی مجرد نیست که بتوان به طور جداگانه بررسی و به آسانی به آن سامان داد . بلکه چیزی است که در سازمانها به نحوی پویا ، ماهرانه و پیچیده عمل می کند .
برای ایجاد خلاقیت در سازمان باید به موارد زیر توجه کرد ( گارت لوئیس 1384 ص 86 )
1-کار گروهی و همکاری موثر 2-پرورش تخصصی 3-روحیه و انگیزه 4-کار و سبک مدیریت
ویزگی های سازمان خلاق
برخی از ویزگی های سازمان خلاق عبارتند از :
رقابت ،کامل و فشرده است: در يک سازمان در صورتی خلاقيت صورت می پذيرد که رقابت کامل در آن حاکم باشد.
فرهنگ : يکی از عوامل عمده ای که به بالندگی مديريت کمک می کند فرهنگ مردم است .بر پايه يک فرهنگ خوب ، اتلاف وقت گناه محسوب می شود.بديهی است در چنين بستر مناسبی جهت رقابت، خلاقيت يا سازمان های پويا بهتر شکل می گيرد.
-دسترسی به مديران : در سازمان های خلاق بر اين اعتقاد هستند که دانش در سطح سازمان به وفور پراکنده شده است و مديران به راحتی می توانند افکار و نظرات ديگران را مستقيم و بدون واسطه دريافت کنند.
احترام به افراد : ويژگی ديگر سازمان خلاق احترام به افراد است و آنها باور دارند که می توانند همگام با نيازهای سازمان ، رشد کنند.
ارايه خدمات مردمی : هدف نهايی در اين سازمان ها توجه به نيازمندی های اجتماع و جلب رضايت آحاد مردم است .
گردش شغلی :در سازمان خلاق افراد دارای يک تخصص ويژه نيستند و اين امکان را دارند که برای قرار گرفتن در جايگاه مناسب گردش شغلی داشته باشند.
کارگروهی : در سازمان خلاق کارها به صورت گروهی انجام می شود .
امنیت شغلی : روابط دايمی و بلند مدت کارکنان با اين نوع سازمان ها و در نتيجه برخورداری آنها از امنيت شغلی از ديگر ويژگی های اين سازمانهاست.
استقبال مديران از عامل تغيير: در اين سازمان ها تمامی مديران، مساله تغيير را به عنوان تنها عامل ثابت و گريزناپذير می دانند و با خشنودی آن را پذيرفته و در برابر آن مقاومت نمی کنند.طبيعی است در چنين سازمانی ضرورت ندارد که مدير بخش زيادی از وقت خود را برای جلوگيری برخورد با تغييرات اختصاص دهد زيرا همه به اين باور رسيده اند که تغيير يک ارزش مثبت است .
محیط سازمان نوآور
به طور كلي، وجود محيط خلاق از مهمترين عوامل رشد خلاقيت است. در محيط نامطلوب براي پرورش خلاقيت از انديشه هاي جديد و نو بيشتر انتقاد مي شود و تمايلات دگرگوني و تغيير با مقاومت و ممانعت تقابل مي كنند .
يكي از روشهاي مهم متبلوركردن خلاقيت به وجودآوردن فضاي محرك، مستعد و به طور كلي خلاق است، بدين گونه كه مسئولان ســـــازمان بايد به طــور مستمر آمادگي شنيدن انديشه هاي بديع و نــوين را داشته باشند و نظرات جديد و ارائه راههاي تازه را تقويت كنند. متاسفانه بسياري از مـــديران نمي توانند چنين جوي را در سازمان خود بپذيرند. آنها نمي توانند فرآيند مستمر تغيير، كه لازمه خلاقيت هست، به صورت دائم تحمل كنند .
برای ایجاد یک محیط سازمانی خلاق بهتر است فهرست هایی که در ذیل ذکر شده را تهیه نماییم .
( رابرت اپستین 1996 ص 62 ، 68 ، 74 ، 76، 115 )
فهرستی از روش هایی که می توانند افراد را به داشتن استعداد خلاق خود در محیط کار متقاعد کند .
فهرستی از روش هایی که ممکن است باعث افزایش مهارت توسعه دانش در محیط کارشود .
فهرستی از روش هایی که می تواند باعث افزایش درصد حفظ و ثبت ایده در محیط کار شود .
فهرستی از روش هایی که شکست را به طور منطقی در محیط کار مدیریت می کند .
فهرستی از روش هایی که راه خلق ایده ها را در محیط کار بهبود دهد .
موانع خلاقیت
شامل موانع محیطی و فردی است ( حسینی 1387 ص 64 )
موانع محیطی ، شامل : 1 – جونامساعد 2 – محدودیت ها 3 – ارزیابی فشار 4 – رقابت ها 5 – منابع ناکافی 6 – طرح تحقیق ضعیف 7 – کشتن ایده ها (میر میران ، 1384 ص 208)
موانع فردی ، شامل : 1 – عدم انگیره 2 – عدم مهارت یا عدم تجربه 3 – عدم انعطاف 4 – انگیزه خارجی 5 – عدم مهارتهای اجتماعی
در کتاب خلاقیت ونوآوری دکتر امیرحسینی موانع خلاقیت را به صورت زیر برشمرده است ( امیرحسینی 1384 ص 229 ) .
1 – ترس و اضطراب 2 – نبود تشویق و ترغیب و انگیزش 3 – خودرائی و استبداد فکری 4 – کار سخت و اجباری و مشغله زیاد 5 – پرهیز از تحقیق و جستجو گری 6 – ترس و دغدغه از ادامه نیافتن کار و یا احتمال متوقف شدن آن 7 – ضعف های فرهنگی یا اجتماعی و اقتصادی 8 – نبود بهداشت روانی در محیط کار 9 – تنبلی ذهنی وعدم تمرکز 10 – توجیه عمل به جای توضیح علت
در کتاب خلاقیت جوهره ی کار آفرینی جلیل صمدآقایی ، موانع خلاقیت را به 4 دسته کلی تقسیم می کند ( صمد آقایی 1383 ص 102 )
الف – موانع محیطی خلاقیت : 1 – تاثیرات عوامل اقتصادی محیط 2 – تاثیرات عوامل بازار و عرضه کنندگان 3 – ویژگی و مشخصات صنعت مربوطه 4 – سیاست های دولت 5 – عوامل فرهنگی 6 – قوانین و مقررات 7 – نظام آموزشی و پرورش سنتی 8 – وضعیت نظام وظیفه
ب – موانع سازمانی خلاقیت : 1 – عدم دسترسی به اطلاعات 2 – فقدان ارتباطات افقی و عمودی مناسب 3 – اندازه سازمان برای سودآوری 4 – انزوا و گوشه گیری مدیریت ارشد 5- ساختار نامناسب سازمان 6– افق زمانی کوتاه مدت مدیران 7 – فقدان سیستم پیشنهادات موثر و سریع 8 – فقدان لوازم و ابزار لازم 9- فقدان سیستم تشویق و پاداش هدفمند و منعطف 10- ناسازگاری ، استرس و نارضایتی کارکنان 11- مبارزات و سیاست بازی های سازمانی 12 – دلگرمی زیاد از حد مدیر 13- فشار به اخذ نتیجه سریع
ج) موانع فرهنگی خلاقیت : 1- مذهب 2- خیال پردازی به معنی وقت تلف کردن ، تنبلی و حتی دیوانگی است . 3- بازی و بازی گوشی فقط مخصوص کودکان است . 4- ترجیح دادن سنت ها به تغییر و تحولات 5- هر مشکلی با پول و تفکر علمی حل می شود .
د ) موانع فردی خلاقیت : 1- موانع احساسی – هیجانی خلاقیت مانند ترس از شکست، عدم تحمل مسائل مهم ، تمایل به قضاوت در مورد ایده ها ، نداشتن هیجان ، شور و رقایت پذیری ضعف خیال پردازی
2- موانع ادراکی خلاقیت مانند سختی جدا کردن مسئله از سایر امور ، سختی تعریف دقیق و صحیح مشکل ، تمایل به محدود کردن قلمرو مشکل ، ندیدن مشکل از زوایای مختلف استفاده نکردن از هم حواس 5 گانه
در اینجا 10 عامل مهم شکست خلاقیت و نوآوری در سازمان ذکر می شود :
1- نبود فرهنگی که از خلاقیت ونوآوری حمایت کند؛
2- احساس مالکیت نکردن و از آن خود ندانستن سازمان توسط مدیران؛
3- فقدان یک فرایند گسترده و فراگیر جهت خلاقیت و نوآوری ؛
4- تخصیص ندادن منابع کافی برای این فرآیند؛
5- عدم ارتباط بین پروژه ها و طرحها با استراتژی سازمان؛
6- صرف نکردن زمان و انرژی کافی برای رفع ابهامات سازمانی؛
7- ایجادنکردن تنوع در فرایندها (عقاید مختلف و متضاد) ؛
8- توسعه نـدادن ابـزارها و سنجشهـای انـــدازه گیری پیشـرفته؛
9 – عدم وجود مربیان و مدیران توانا در تیم های نوآوری ؛
10 – فقدان یک سیستم ایده پرداز مدیریتی ؛
اقدامات عملی برای سلامت سیستم نوآوری
1- هراس را در سازمان خود از بین ببرید. نوآوری به معنای انجام چیزی جدید است، برخی کارها ممکن است به نتیجه نرسند. اگر افراد از شرکت هراس داشته باشند، به افرادی خلاق مبدل نخواهند شد.
2-نوآوری را به عنوان جزئی از سیستم ارزیابی عملکرد برای هر شخص مطرح کنید. سازمانها باید از کارکنان خود در پایان دوره ارزیابی سوال کنند که چه نوآوری انجام دادند و تاثیر آن بر کار چه بوده است.
3- فرآیند و سیستم نوآوری را مستندسازی کنید به نحوی که هر فرد آن را درک کند و نقش خود را نیز در این فرایند به روشنی دریابد.
4- آزادی عمل کافی به کارکنان خود اعطا کنید تا آنها قادر باشند ایده ها و فرصتهای جدید را مطرح و با عوامل درون سازمانی و برون سازمانی همکاری کنند
5- اطمینان حاصل کنید تمامی اعضای سازمان استراتژی کلی شرکت را درک کرده اند و همچنین کلیه تلاشهای نوآوری در راستای استراتژی کلی شرکت است، البته سیستم باید به صورتی باشد که ایده های خارج از چارچوب را نیز که مفید به نظر می رسند مدیریت کند.
6- به افراد آموزش دهید که محیط را برای روندهای جدید، فناوریهای نوین و تغییرات چارچوبهای فکری مشتریان مورد بررسی و آزمایش قرار دهند.
7- به افراد آموزش اهمیت تنوع در سبکهای تفکر، تجربیات، دیدگاهها و تخصصها را آموزش دهید. همچنین انتظار تنوع و تفاوت را در کلیه فعالیتهای نوآوری داشته باشید.
8- معیارهای مطلوب بر ایده آل ها استوار است. باوجود این، معیارهـای محدودتر نیـز می توانند ما را به حالت ایده آل نزدیکترسازند و آنها به نوبه خود براساس تجارب، مفروضات و چارچوبهای ذهنی قبلی ما متصل می گردند.
9- تیم های نوآوری از تیم های پروژه های معمول متفاوتند. آنها نیازمند ابزارها و چارچوبهای فکری متفاوتی هستند. کارکنان را به اندازه کافی در این زمینه ها آموزش داده و هدایت کنید تا هنگام کار در تیم های نوآوری موفق باشند.
10- سیستم مدیریت ایده ها را ایجاد یا تهیه کنید تا افراد تشویق شوند فرصتها و قابلیتهای جدید را شناسایی، ایجاد یا ارزیابی و ایده های خود را ارائه کنند .
ارائه مدل
با مطرح کردن اجزاء خلاقیت و بررسی تاثیر هر کدام روی عوامل موثر بر خلاقیت ، مدل زیر ارائه می شود :
عوامل اجزا |
فردی |
گروهی |
سازمانی |
مهارت های مربوط به موضوع |
فرد متخصص |
گروه متخصص |
سازمان متخصص |
مهارت های مربوط به خلاقیت |
خلاقیت فردی |
خلاقیت گروهی |
خلاقیت سازمانی |
انگیزه
|
انگیزه درونی |
انگیزه بیرونی |
انگیزه بیرونی |
مدل شماره 1
در مدل شماره 2 ، مدل شماره 1 را به صورت تفصیل و عملی بیان می کنیم ، این مدل اجزا و عوامل خلاقیت را به هم پیوند داده و اعمال و راهکارهای لازم جهت هر مورد را مشخص می کند .
در ذیل الگوی شماره 2 را مطرح می کنیم :
عوامل اجزا |
فردی
|
گروهی |
سازمانی
|
مهارت های مربوط به موضوع |
افزایش مهارتهای مربوط به موضوع مثل :دانش ، اطلاعات ،تخصص ، مهارت ، توانمندی ، هوش ، تجربه ، فیزیک بدن
|
تشکیل تیم های متخصص با افراد دارای تخصص های گوناگون و مکمل یکدیگر و مربوط به موضوع ، آموزش مشارکت و فعالیت گروهی ، اعمال مدیریت مناسب گروه |
آموزش های تخصصی و عمومی ، ایجاد آزادی ، ارائه منابع و وقت کافی ، طرح تحقیق مناسب |
مهارت های مربوط
به
خلاقیت |
حفظ و ثبت ایده ها ، یادگیری حوزه خارج از تجربه و تخصص، بکارگیری مناسب حواس 5گانه ، اصلاح سبک فکری و شخصیت بکارگیری تکنیک های : توهم خلاق ، حل مسئله ناخودآگاه ،نگاه با چشم ذهن، رسم علائم ،ارتباط اجباری ، وارونه سازی ، چرا؟،چه می شود اگر؟ درنگ خلاق ، واژه تصادفی ،اسکمپر، تجزیه تحلیل ماتریسی ، تجزیه تحلیل مورفولوژیک ، شکوفه نیلوفر ، فهرست خصوصیات ، گوردون ،نقشه روند ، نقشه ذهنی Meditation , DO IT , APC
|
آموزش خلاقیت گروهی ، جلوگیری از کشتن ایده ها در گروه ،– ایجاد و نگهداری تیم ها ، پرورش توانایی های فردی تعریف وظایف افراد در تیم ، برنامه ریزی برای تیم ، اجرای کنترل،ارزیابی و بازنگری در گروه بکارگیری تکنیک های : ایده کاتور ،جدل ، دلفی ،سینکتیکس ،یورش فکری ،یورش فکری معکوس ،شش کلاه فکری ، گروه اسمی ، اسکمپر ،تجزیه تحلیل ماتریسی ، تجزیه تحلیل مورفولوژیک ، شکوفه نیلوفر ، فهرست خصوصیات ، گوردون ،نقشه روند ، نقشه ذهنی ، ارتباط اجباری ، وارونه سازی ، چرا؟،چه می شود اگر؟ درنگ خلاق ، واژه تصادفی ،PICL,TKJ,PMI,PPC
|
آموزش خلاققیت ، اراائه دستورالعمل های نامحدود ،ایجاد جو مناسب ،اعمال فشار در مواقع لازم ،مدیریت محیط برای خلاقیت ،عدم تنبیه و تمسخر ، ایجاد محرک های متنوع ، تجهیز افراد با ابزارهای حفظ و ثبت ایده ، برگزاری دوره های آموزشی نامحدود و متنوع ، ساختن یک محیط سازمانی خلاق ،ایجاد فرصت های خلاق ، ، دسترسی مدیریت ،اجرای سیستم پیشنهادات ، انتصاب مدیر خلاقیت و قسمتی برای خلاقیت در سازمان ، ایجد تغییر در محیط ، کسب توانایی های کار با ایده های ناپخته و انعطاف پذیری در مقابل مقررات و پاسخگویی سریع برای مدیران بکارگیری تکنیک های مربوط به خلاقیت توسط افراد و گروه ها ، استفاده از تکنیک PPC در برخورد با ایده ها ، استفاده از تکنیک TRIZ برای حل مسائل مهندسی |
انگیزه
|
خودا انگیزی ، تمایل به خطر ، چالش طلبی صبور بودن ،جسور بودن ،اعتماد به نفس ، توانایی هدایت فردی |
تشویق به حفظ ایده ها در افراد گروه ، ایجاد چالش طلبی در اعضا ، تشویق به توسعه مهارت ها و دانش اعضای گروه ، تشویق و ترغیب تفکر خلاق گروهی ، حمایت افراد گروه از یکدیگر ، تقویت مثبت و افزایش سینرژی گروهی ،اجرای بازخور در گروه |
تشویق به حفظ ایده ها در سازمان ، ایجاد چالش طلبی درکارکنان ، تشویق به توسعه مهارت ها و دانش افراد سازمان ، تشویق و ترغیب تفکر خلاق سازمانی ، حمایت افراد سازمان از یکدیگر ، تقویت مثبت، ،اجرای بازخور ، هراس را در سازمان از بین ببریم ، |
نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد
همیشه از طریق منطق نمی توان به نتیجه رسید و برای خلاقیت گاهی باید تابع قواعد نبود . برای اینکه بتوانیم خلاقیت سازمانی را افزایش دهیم ابتدا باید خلاقیت فردی و سپس خلاقیت گروهی را ارتقا بخشیم که برای رسیدن به این هدف روش ها و راهکارهایی وجود دارد ک در مقاله ذکر شد و در مدل شماره 2 نیز شرح داد شد .
پیشنهادات ارائه شده به شرح روبرو می باشد : سازمانها می توانند محلی را برای خلاقیت تخصیص داده و آن را با وسایل مختلف مثل روزنامه ، پوستر، کتاب ، نوارهای خلاقیت و … مجهز کنند و با انتخاب مدیری برای آن افراد را مجبور کنند در طول روز مدت زمانی را در آنجا سپری کنند و برنامه های خاصی را برای رشد خلاقیت اجرا نمایند(از جمله برنامه های ذکر شده در مقاله )و همچنین حتما سیستم پیشنهادات را در سازمان طراحی و فعال کنند..
منابع و ماخذ
- میر میران ، سید جلیل ،1384 ،خلاقیت و نوآوری ( فردی ، گروهی ، سازمانی ) ، انتشارات گوهر ،چاپ اول
- حسینی ، افضل السادات ، 1378 ،ماهیت خلاقیت و شیوه های پرورش آن ، انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ چهارم
- امیرحسینی ، خسرو ، 1384 ، خلاقیت و نوآوری(مبانی ، اصول ، تکنیک ها ) ، انتشارات عارف کامل ، چاپ دوم
- صمد آقایی ، جلیل ،1380 ، تکنیک های خلاقیت فردی و گروهی ، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی ، چاپ اول
- صمد آقایی ، جلیل ، 1385 ، خلاقیت جوهره ی کارآفرینی ، انتشارات مرکز کارآفرینی دانشگاه تهران ، چاپ دوم
- لوایز ، گرت ، 1384 ، پرورش خلاقیت در سازمان ، ترجمه بدری نیک فطرت ، انتشارات کیفیت و مدیریت ، چاپ دوم
- رضایی ، کامران ،1384 ، مبانی QFDرویکردی مشتری مدار ، نشر آنتا ، چاپ سوم
- اپستین ،رابرت ،1996 ، بازی هایی برای مدیریت خلاقیت ، ترجمه محمد رضا فنی ، انتشارات انستیتو ایزایران ، چاپ اول
- افشار ، مزدا صدری ، 1377 , شش کلاه فکری برای فکر کردن ، انتشارات انزلی ،چاپ اول
- دوبونو ، ادوارد ، 1364 ، تفکرجانبی ، ترجمه عباس بشارتیان ، چاپ اول
- وان اوژن ، فانژه ،1364 ، هنر خلاقیت در فن صنعت ، ترجمه حسن نعمتی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ اول
- آقایی فیشانی ، تیمور ،1377، خلاقیت و نوآوری در انسان و سازمان ها ، انتشارات ترمه ، چاپ دوم
- آمابیل ، ترزا ،1375 ، شکوفایی خلاقیت کودکان ، ترجمه حسن قاسم زاده ، انتشارات دنیای نو ،چاپ اول
- خداداد حسيني، سيد حميد،، 1384 ، مقاله : نوآوري در سازمانها: مفهوم، انواع و فرايندها» مجله علمي پژوهشي اقتصاد و مديريت، شماره 42.
15-شهرآراي، مهرناز ، 1375 ، مقاله: سازمان خلاق و نوآور ، مجله دانش مديريت، شماره 33 و 34،
16-هارگادون ، اندرو ، 1386، مقاله: ایجاد سازمان نوآور ، ماهنامه توسعه مدیریت ، شماره 25
17- آذرهوش ، فريدون ،مقاله : ترغيب خلاقيت در ميان كاركنان ”الگوي ژاپني ،جزوه آموزشي كارگاه آموزشي كار گروهي خلاق ،مجري كارگاه: دفتر تشكيلات و بهبود روشها ي وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي با همكاري سازمان بيمه خدمات درماني
18- محمدی ، ناهید ،1385 ، مقاله :ویژگی های سازمان خلاق ،www.danaee.com
19- مظفریان ، شهرام ، 1387 ، مقاله : مدیریت در ارتباطات و خلاقیت ،www.creativity.com
20- پیراسته فرد ، سعید ، 1386، مقاله : موانع نوآوري در سازمان ، مجله توسعه مدیریت ، شماره32 ،www.fekreno.org
21- طالبی ،فروردین1387، مقاله : نقش خلاقیت در حل مشکلات کاری ،http://mohsenazizi.blogfa.com