آخرين گام فرآيند تحقيق طرح پژوهش مي باشد كه خود داراي اجزايي مي باشد. اجزاي پژوهش عبارتند از :
هدف پژوهش
نوع مطالعه
ميزان مداخله ي پژوهشگر
محل اجراي پژوهش و يا قلمرو مكاني
قلمرو زماني
اندازه گيري و روشهاي گردآوري داده ها
تجزيه و تحليل داد ها
هدف پژوهش : انواع پژوهش از نظر هدف و نوع مطالعه با يكديگر متفاوتند كه عبارتند از : 1- اكتشافي 2- توصيفي 3- آزمون فرضيه ها
همين كه از گام اكتشافي به سوي توصيفي و سپس آزمون فرضيه پيش مي رويم به استحكام تصميمات مربوط به طرح پژوهشي افزوده مي شود.
تعريف مطالعه اكتشافي : زماني به مطالعه ي اكتشافي روي مي آوريم كه درباره ي وضع موجود آگاهي چنداني نداريم يا آنكه درباره ي چگونگي حل مسايلي كه در گذشته پديد آمده اند و با وضعيت موجود شباهت دارند اطلاعاتي در دست نداشته باشيم. در واقع مطالعه ي اكتشافي را براي درك بهتر ماهيت مساله اي انجام مي دهيم كه درباره ي پديده هاي مرتبط با آن پژوهش هاي اندكي صورت گرفته باشد. در نتيجه مطالعه ي اكتشافي براي دستيابي به درك درست از پديده ي مورد نظر و گسترش دانش از طريق نظريه پردازان مي باشد.
مطالعه ي توصيفي :
براي تعيين و توصيف ويژگيهاي متغيرهاي يك موقعيت صورت مي گيرد به طور مثال توصيف يك كلاس بر حسب پايه هاي تحصيلي، جنسيت، گروه هاي سني و شمار نيمسال هاي باقيمانده از تحصيل ماهيت توصيفي دارد. هدف هر مطالعه ي توصيفي عبارت است از : تشريح جنبه هايي از پديده ي مورد نظر پژوهشگر و يا ديدگاهي فردي، سازماني، صنعتي و نظاير آن مي باشد. به طور كل پژوهشهاي توصيفي كه داده ها را به گونه اي معنادار ارايه مي كنند در موارد زير سودمند مي باشند :
شناخت ويژگي هاي يك گروه در موقعيت مورد علاقه
كمك به يك تفكر نظام گرا درباره ي يك وضعيت
ارايه ديدگاهايي مبني بر ضرورت بررسي و پژوهش بيشتر
كمك به اخذ تصميماتي خاص مثلاٌ چه تعداد و يا چه افرادي بايد از يك واحد به واحد ديگر انتقال يابند.
آزمون فرضيه ها :
پژوهش هايي كه با هدف آزمون فرضيه صورت مي گيرند اغلب به پيش بيني ماهيت روابطي خاص يا تعيين تفاوت هاي موجود ميان گروه ها يا عدم وابستگي دو يا چند عامل در يك وضعيت مي پردازند ميزان مداخله ي پژوهشگر بستگي به اين دارد كه پژوهش ها يا علي هستند و يا همبستگي
آزمون فرضيه
تحقيق علي را زماني اجرا مي كنند كه : رابطه ي علت و معلولي به طور مشخص وجود داشته باشد. ولي اگر صرفاٌ بخواهيم عوامل مهم و مرتبط با مسايل را شناسايي كنيم مطالعات همبستگي صورت پذيرفته است. بنابراين وقتي محقق مي خواهد علت يك مساله را بشناسد تحقيق را علي مي ناميم و زماني كه عوامل عمده ي مرتبط با مساله را جستجو مي كند به مطالعه همبستگي مي پردازيم كه اين مطالعات در محيط طبيعي سازمان، شركت، نهاد و همراه با حداقل دخالت پژوهشگر در جريان عادي رويدادها صورت مي پذيرد ولي در مطالعات علي محقق سعي مي كند متغييرهاي خاصي را دستكاري نمايد تا اثرات اين دستكاري را بر متغيير وابسته مد نظر قرار دهد.
محيط پژوهش :
پژوهش را مي توان در محيط هاي طبيعي يعني جايي كه وقايع به طور معمول روي مي دهند يا در محيط مصنوعي( آزمايشگاهها ) اجرا نمود. در واقع مطالعات همبستگي همواره در محيط طبيعي و مطالعات علمي در مكانهاي مصنوعي آزمايشگاهي صورت مي پذيرد. مطالعات همبستگي را كه در سازمانها انجام مي شوند را مطالعات ميداني مي گويند. و مطالعاتي را كه براي برقراري روابط علي در محيطهاي طبيعي صورت مي پذيرد را مطالعات تجربي ميداني مي گويند. تجاربي كه براي برقراري روابط علي و معلولي قطعي به دور از هر گونه ترديد اجرا مي شود به ايجاد محيط ساختگي نياز دارد كه در آن همه ي عوامل خارجي به شدت كنترل مي شود. محقق با دقت بسيار آزمودني ها را براي پاسخ به محركهايي دستكاري شده بر مي گزيند اينگونه مطالعات راتجارب آزمايشگاهي مي نامند.
پس به طور خلاصه مي توان گفت بررسي ميداني در محيط طبيعي(سازمانها، شركتها،موسسات و انسانها، با حداقا مداخله پژوهشگر صورت مي گيرد. اما بررسيتجربي ميداني در محيط ساختگي و با حداكثر مداخله پژوهشگر اجراء مي شود.
قلمرو زماني (سوال امتحاني- تفاوت مطالعات مقطعي و طولي را بيان كنيد.)
مطالعات مقطعي : برخي مطالعات به گونه اي صورت مي گيرند كه داده هاي مربوط به آنها تنها يك مرتبه مثلاٌ در خلال چند روز، چند هفته، يا چند ماه گردآوري مي شوند تا به سوالات پژوهش پاسخ گفته باشند. اين نوع مطالعات را تك ضربه اي ، مقطعي يا عرضي مي نامند.كه حالت پيوستگي دارند و براي يك مقطع مشخص مد نظر قرار مي گيرند.
مطالعات طولي : گاهي ممكن است پژوهشگر علاقه مند باشد افراد يا پديده ها را در چندين مقطع زماني مطالعه نمايد تا به سوالات پژوهش پاسخ دهد. در نتيجه براي اين پاسخگويي داده هاي مربوط به متغيير وابسته را در دو يا چند مقطع گردآوري مي كند.
قلمرو زماني :
مقطعي(عرضي،تك ضربه اي) : 1395-1393
طولي(مقايسه اي) : مقايسه سالهاي 1393 با 1383
قلمرو مكاني : به محدوده ي جغرافيايي يا مكاني كه متغييرهاي مستقل و وابسته در آن مورد اندازه گيري قرار مي گيرند قلمرو مكاني تحقيق مي گويند.
قلمرو موضوعي : يعني آنكه عنوان تحقيق جزء كدام يك از زير گروه هاي علوم مربوط به آن رشته مي باشد.( در واقع عنواني كه انتخاب كرديم همان قلمرو موضوعي ما است.)
اندازه گيري متغييرها :
متغييرها را چگونه اندازه گيري مي كنند؟
آنچه مي تواند به وسيله ي ابزاري تعريف و به صورت عملي اندازه گيري شود هيچ مشكل اندازه گيري نخواهد داشت.به طور مثال طول و عرض يك ميز تحرير بوسيله ي متر نواري يا خط كش مدرج قابل اندازه گيري خواهد بود.اما هنگامي كه وارد قلمرو احساسات شخصي، نگرشها، سليقه ها، ترجيحات و انتظارات افراد مي شويم اندازه گيري متغييرها كيفي مي شود و اين اندازه گيري با مشكل مواجه مي شود. در واقع يكي از جنبه هاي پژوهش در مديريت رفتار سازماني همين كيفي بودن متغييرها است كه بر پيچيدگي مطالعات پژوهشي مي افزايد. حداقل دو نوع متغيير وجود دارد، يك دسته از آنها به اندازه گيري دقيق و عيني نياز دارد اما گروه ديگر به دليل ماهيت ذهني كه دارند در خور اندازه گيري دقيق نيستند. با اين همه عليرغم فقدان ابزارهاي عيني و دقيق براي اندازه گيري ادراكات ذهني افراد راههايي براي اندازه گيري آنها وجود دارد. يكي از اين راهها استفاده از مفاهيم انتزاعي همچون انگيزش، رضايت و … مي باشد كه مي توانيم رفتارهاي عيني را براي اندازه گيري كردن به متغييرها تبديل نماييم. در نتيجه كم كردن سطح انتزاعي مفاهيم تا آن جا كه بتوان آنها را اندازه گيري كرد عملياتي كردن مفاهيم نام دارد.
مقياسهاي اندازه گيري :
اسمي
ترتيبي
فاصله اي
نسبتي
درجه ي پيچيدگي و تكامل اندازه گيري آنها هر قدر كه از مقياس اسمي به طرف مقياس نسبتي حركت مي كنيم افزايش مي يابد و قدرت اندازه گيري آنها بيشتر مي شود.
1 ) تعريف مقياس اسمي : مقياسي است كه به پژوهشگر اجازه مي دهد اشياء را به گروه هاي معين طبقه بندي و يا دسته بندي نمايد. مانند طبقه بندي جانوران خونگرم و خونسرد و يا جنسيت پاسخ دهندگان به دو گروه مرد و زن كه مي توان آن را با كدهاي 1 و 2 مشخص كرد. مقياس اسمي افراد يا اشياء را در گروه هاي ناسازگار قرار مي دهد. در واقع با اين مقياس مي توان اطلاعات پايه اي را به صورت موضوعي و خام در اختيار پژوهشگر قرار داد.
2 ) مقياس ترتيبي : در اين مقياس، نه تنها متغييرها را به طريقي طبقه بندي مي كنند كه تفاوت هاي كيفي آنها در بين گروه مشخص مي شود بلكه متغييرها به گونه اي معني دار رتبه بندي مي شوند. اما قادر به تعيين مقدار تفاوت بين رتبه هاي داده شده نمي باشد.مانند محاسبه ضريب جيني در راستاي توزيع درآمد افراد كه دهك خانوار از 0 تا 3 قشر فقير، از 4 تا 7 قشر متوسط و از 8 تا 10 قشر ثروتمند مي باشد. اما ميان اين اعداد ضمن آنكه پيوستگي وجود دارد رتبه بندي در ميان هر يك از اقشار مشخص نمي باشد.
3 ) مقياس فاصله اي : به پژوهشگان امكان كاربرد روشهاي محاسباتي معيني را براي اطلاعات جمع آوري شده مي دهد. به عبارت ديگر مقياس فاصله اي نه تنها قادر است افراد را با توجه به خصوصيات مشخصي طبقه بندي نمايد و رتبه ها را در درون گروه ها مشخص سازد بلكه قادر است مقدار اين تفاوت ها را اندازه گيري و تفاوت بين افراد را مشخص نمايد. مثال : با توجه به تعيين ميزان داده ها بر حسب شاخص مي توان متغييرها را اندازه گيري نمود. به طور فزضي محاسبه ي شاخص تورم و شاخص بيكاري و نتايج كمي حاصله از آن طبق محاسبات رياضي از مقياسهاي فاصله اي مي باشد.
4 ) مقياس نسبتي : خصوصيات ممتاز مقياس نسبتي داشتن نقطه اي دقيق براي شروع مي باشد كه آن را نقطه صفر مي ناميم. از اين رو در اين مقياس نارسايي نقطه ي دلخواه براي شروع در مقياس ترتيبي را جبران مي نمايد. مقياس اندازه گيري نسبتي نه تنها مقدار تفاوت بين نقاط يك مقياس بلكه نسبت اين تفاوت را اندازه گيري مي نمايد و اين مقياس قويترين مقياس براي اندازه گيري است كه به علت وجود نقطه ي شروع آن يعني يعني همان نقطه ي صفر مي باشد. به طور مثال طول عمر انسان از يك نقطه شروع و به يك نقطه ختم مي شود و هيچ انساني از سه سالگي متولد نمي شود.
فنون مرسوم اندازه گيري :
مقياس رتبه بندي
مقياس نگرشي
فنون مرسوم اندازه گيري : مقياسهايي كه به طور كلي در پژوهش هاي مديريت به كار مي روند به دو دسته تقسيم مي شوند :
مقياسهاي رتبه بندي : به دو زير گروه نموداري و تفكيك شده طبقه بندي مي شوند.
مقياسهاي نگرشي : مقياس ليكرت و معنا شناختي نيز جزء مهمترين مقياسهاي نگرشي مي باشند.
مقياس رتبه بندي نموداري : در اين مقياس يك شكل نموداري به پاسخ دهنده كمك مي كند با نشانه زدن در نقطه ي مورد نظر خود بر روي يك خط پاسخ را مشخص نمايد.
مقياس رتبه بندي تفكيك شده : در اينجا مجموعه اي از پاسخ ها به هر تعداد ارايه مي شود كه پاسخ دهنده بايد موردي را كه با پرسش مطرح شده مرتبط مي داند انتخاب نمايد.
مقياس ليكرت : اين مقياس از مجموعه اي منظم از گزينه ها كه به ترتيب خاصي تدوين شده است ساخته مي شود. و در واقع حالات خاصي از پديده ي مورد اندازه گيري را به صورت متغييرهايي كه از لحاظ ارزش اندازه گيري داراي فاصله هاي مساوي هستند عرضه مي نمايد. براي تدوين اين متغييرها معمولاٌ از عبارت مساعد و نا مساعد درباره ي پديده ي مورد اندازه گيري به تعداد مساوي استفاده مي شود. جهت امتيازدهي و ارزش گذاري كمي پاسخ سوالات مقياس معمولاٌ از طيف ليكرت 5 تايي ( 5 درجه ) استفاده مي شود.
در واقع پاسخ دهنده ميزان موافقت خود را با هر يك از اين عبارات و در يك مقياس درجه بندي شده كه معمولاٌ از 1 تا 5 و نهايتاٌ تا 7 مي باشد را نشان مي دهد و سپس آزمودني به هر يك از متغييرها به صورت عددي ارزش گذاري كرده و حاصل جمع عدد نمره ي آزمودني را در اين مقياس نشان مي دهد.
روش گردآوري داده ها :
اطلاعات را مي توان به روش هاي گوناگون در مكاني مختلف و از انواع منابع گردآوري نمود اين اطلاعات مشتمل هستند بر مصاحبه، پرسشنامه، مشاهده و روش هاي برن فكني. از نظر مكاني اطلاعات را مي توان به هريك از راههاي ذكر شده در فوق و در محيطي طبيعي كه پديده ها روي مي دهند گردآوري نمود. همچنين اطلاعات را مي توان در موقعيت آزمايشگاهي كه در آن متغييرها كنترل و دستكاري مي شوند و يا در جايي كه نظام شبكه ي رايانه اي وجود دارد گردآوري نمود. در ميان روشهاي گردآوري اطلاعات اگر چه مصاحبه اين اين برتري را دارد كه پژوهشگر به هنگام اجراي آن مي تواند با انعطاف پذيري بيشتري پرسش ها را تطبيق و تغيير دهد و برتري پرسشنامه در آن است كه اطلاعات از نظر دقت، نيرو و هزينه به طور كارآمدتري بدست مي آيد و البته روش گردآوري داده ها از محل اسناد و مدارك واجد اين برتري است كه اطلاعات بطور دقيق بدست مي آيد.
انتخاب روش گردآوري داده ها :
اين انتخاب به امكانات موجود در سازمان، درجه ي دقت لازم، تخصص پژوهشگر، طول مدت پژوهش، ساير هزينه ها و منابع مرتبط بستگي دارد.
مصاحبه :
مصاحبه يكي از روشهاي گردآوري اطلاعات مي باشد و اجراي مصاحبه با اقراد به منظور دستيابي به اطلاعات مورد نظر پژوهشگر مي باشد. مصاحبه را مي توان به صورت هدايت شده، غير هدايت شده(آزاد) و يا به شكل حضوري يا تلفني اجرا نمود.
الف- مصاحبه آزاد : اين نوع مصاحبه را به اين سبب آزاد مي نامند كه مصاحبه كننده با طرح برنامه ريزي شده اي براي ترتيب تقدم پرسش ها به كار نمي پردازد. و هدف از اين گونه مصاحبه ها دستيابي به برخي مسائل اوليه است تا پژوهشگر بتواند ديدگاه درستي درباره ي متغييرها و بررسي آنها بدست آورد.
ب- مصاحبه ي هدايت شده : اين گونه مصاحبه را پژوهشگر زماني اجرا مي كند كه دقيقاٌ مي داند چه اطلاعاتي را نياز دارد و فهرست مشخصي را از پرسش هاي قابل طرح براي مصاحبه شونده ها در اختيار دارد و به اين پرسش ها يا موضوعات نوشته شده به هنگام اجراي مصاحبه مراجعه مي كند. پرسش ها احتمالاٌ بر عواملي تاكيد دارند كه در زمان اجراي مصاحبه هاي آزاد شناسايي و مرتبط با مساله ي پژوهش تشخيص داده شده اند. اطلاعاتي كه در خلال مصاحبه بدست مي آْيد بايد تا آنجا كه ممكن است از غرض ورزي و سوء گيري به دور باشد. زيرا موجب نادرستي در گردآوري اطلاعات مي شود.
سوء گيري را مي توان از چند راه به حداقل رساند؟
ايجاد اعتماد در افراد
ترغيب آنها به پاسخگويي
صحيح بودن فنون طرح سوالات
ج- مصاحبه حضوري : مهمترين ويژگي اين مصاحبه آن است كه پژوهشگر مي تواند پرسشها را با وضعيت تطبيق دهد تهديدها را بر طرف كند و اطمينان يابد كه با تكرار و بازگويي پرسش ها آنها را بدرستي درك مي نمايد. همچنين مي تواند نشان هاي غير كلامي مصاحبه شونده را مد نظر قرار داد و با توجه به علائم غير كلامي يك سري مسائل را كشف نمود.
نارسايي اساسي اين روش :
اگر قرار باشد مطالعه به صورت ملي يا فراملي صورت گيرد محدوديتهاي جغرافيايي يا منابع گسترده اي كه بايد به آن دسترسي يافت وجود داشته باشد.
افراد در مصاحبه ي حضوري از افشا شدن اطلاعاتشان و بازتاب اجتماعي آن احساس ناراحتي مي نمايند.
د- مصاحبه ي تلفني : مزيت اساسي مصاحبه ي تلفني آن است كه مي توان در مدت كوتاهي به گروهي از افراد مختلف دسترسي پيدا نمود. از نظر پاسخ دهندگاني كه تمايل روبرو شدن با مصاحبه كننده را ندارند مشاركت آسان مي شود.
دشواري عمده ي مصاحبه ي تلفني آن است كه پاسخ دهنده مي تواند با قطع كردن مكالمه در هر لحظه مصاحبه را خاتمه دهد.
پرسشنامه : مجموعه اي از سوالات كتبي و غالباٌ مبني بر گزينه هاي مشخص كه پاسخ دهنده جواب هاي خود را بر آن درج مي كند مي باشد. هنگامي كه پژوهشگر دقيقاٌ مي داند در پي چيست و چگونه بايد متغييرهاي خود را اندازه گيري كند از پرسشنامه استفاده مي نمايد. پرسشنامه ابزار كارآمدي براي گردآوري اطلاعات به شمار مي رود كه مي تواند به صورت حضوري و يا از طريق پست ميان پاسخ دهندگان توزيع شود.
پرسشنامه حضوري : هرگاه قرار باشد بررسي در سازمان كوچكي صورت گيرد و آمادگي و توانايي جمع كردن كاركنان در يك محل وجود داشته باشد تا به پرسشنامه ها پاسخ دهند به اجراي حضوري بهترين روش از گردآوري اطلاعات پرداخته ايم. اجراي همزمان پرسشنامه براي گروه پزرگي از افراد در مقايسه با مصاحبه هم كم هزينه تر و هم سريع تر است و اجراي آن به مهارتهاي كمتري نياز دارد. پرسشنامه به مصاحبه ارجح مي باشد.
پرسشنامه پستي : مزيت آن است كه منطقه ي جغرافيايي گسترده اي را در بر مي گيرد كه از طريق پست براي پاسخ دهندگان ارسال مي شود تا آنان هرگونه كه راحت تر هستند آن را تكميل نمايند و از معايب آن است كه ممكن است شمار پرسشنامه هاي برگشتي بسيار اندك باشد و چنانچه پاسخ دهنده با ابهامي روبرو باشد آن را نمي تواند بر طرف نمايد.
مشاهد : اگر چه به ياري مصاحبه و پرسشنامه مي توانيم پاسخ هاي آزمودني ها را گردآوري كنيم اما اين امكان نيز وجود دارد كه بدون پرسيدن سوال از افراد به مشاهده ي رفتار آنها در محيز كار واقعي يا در محيط آزمايشگاهي بپردازيم. پژوهشگر مي تواند به هنگام گردآوري اطلاعات در نقش مشاهده گر فعٌال يا غير فعٌال عمل نمايد.
– 1 ) مشاهده ي بدون مشاركت(غير فعال) : پژوهشگر مي تواند صرفا در نقش پژوهشگر و بدون آنكه عضو يك سازمان باشد به گردآوري اطلاعات بپردازد.
2) مشاهده ي توام با مشاركت(فعال) : پژوهشگر مي تواند نقش يك مشاهده گر فعال را ايفا كند در اين حالت وي به درون سازمان يا مكان پژوهش تعلق دارد و عملاٌ به عنوان يك عضو از سازمان به تحقيق و پژوهش مي پردازد.
مشاهده ي هدايت شده و اتفاقي :
هنگامي كه پژوهشگر مجموعه اي از مقوله هاي فعاليت يا پديده اي را كه قصد مطالعه ي آن را دارد از پيش در نظر گرفته باشد مشاهده هدايت شده مي باشد. اما اگر مشاهده گر انديشه ي معيني براي جنبه هاي به خصوصي كه بايد به هنگام مشاهده مورد توجه وي قرار گيرد در دست نداشته باشد به مشاهده ي اتفاقي يا غير هدايت شده مي پردازد. زيرا در اين حالت وي عملاٌ به ثبت آ» چيزي مبادرت مي ورزد كه مشاهده مي كند.
سوال امتحاني- روشهاي برون فكني : برخي انديشه ها و ديدگاههايي را كه نمي توان به سادگي به زبان آورد يا به هنگام پاسخگويي در سطح ناخودآگاه باقي مي مانند اغلب به واسطه ي پژوهشهاي انگيزشي آشكار مي شوند.اين كار به طور مرسوم توسط متخصصان كارآزموده و يا روانشناسان صورت مي گيرد تا به تصورات و انديشه هاي ريشه دار در پاسخ دهنده دست يابند. مهمترين فنون براي گردآوري چنين داده هايي عبارتند از : 1- تداعي واژگان : بدين گونه است كه با ارائه واژه هايي به پاسخ دهنده از او مي خواهند بي درنگ نخستين چيزهايي را كه به ذهنش مي رسد فرد بازگو نمايد.
2-آزمون TAT : از آزمودني مي خواهد كه درباره ي تصويري كه به وي نشان مي دهند يك داستان پديد آورد. به كمك اين آزمونها مي توان به الگوهاي نياز ويژگيهاي شخصيتي كاركنان پي برد.
آزمون لكه جوهر : نوع ديگري از پژوهشهاي انگيزشي است كه از آزمودني مي خواهد انواع لكه هاي رنگي را كه به وي ارائه مي شود را تعبير و تفسير نموده و نظراتش را راجع به آن رگ بيان نمايد.
نمونه برداري : در ابتدا چند تعريف زير ارائه مي شود.
جامعه آماري : به كل گروه، افراد، وقايع يا چيزهايي اشاره دارد كه محقق مي خواهد به تحقيق درباره ي آنها بپردازد. جامعه آماري را با N نمايش مي دهند.
عضو جامعه آماري : يك عضو جامعه آماري جزيي از كل جامعه ي آماري مي باشد. در واقع اين عضو زيرمجموعه ي جامعه ي آماري است و آن را n نمايش مي دهند. nÎN
چارچوب جامعه ي آماري : فهرستي از همه ي اعضاي جامعه ي آماري است كه از بين آن گروه نمونه انتخاب مي شود.
گروه نمونه : مجموعه ي كوچكي از جامعه ي آماري است كه مشتمل بر برخي از اعضاء كه از جامعه ي آماري انتخاب شده اند مي باشد.
آخرين گام فرآيند تحقيق طرح پژوهش مي باشد كه خود داراي اجزايي مي باشد. اجزاي پژوهش عبارتند از :
